ترجمه و شرح «التفکیر النقدی عند العرب» بخش اول اثر دکتر عیسی علی العاکوب

کتاب "التفکیر النقدی عند العرب" از "دکتر عیسی علی العاکوب"، یکی از منابع جامع نقدی به شمار می رود که با گزینشی نیکو از آرای صاحب نظران برجسته این حوزه در سایه ادبیات قدیم عرب،خواننده رابا مبانی علم نقد آشنا می سازد. این کتاب در دوازده فصل به نگارش درآمده است. مولف در این کتاب ابتدا مقدّمه ای پیرامون مهم-ترین مباحث و اصطلاحات نقدی و ادبی بیان می دارد. این مسائل شامل تعریف نقد و ناقد حقیقی، تعریف ادب و نقد ادبی، ویژگی های یک ناقد برجسته، انواع نقد در ارزش گذاری و تقسیم آن به نظری و تطبیقی، نمود های نقدی نزد عرب های عصر جاهلی و اندیشه های نقدی آنان، چگونگی برتری بخشی بین شاعران و فضای اندیشه های نقدی جاهلی و سادگی آن، و دیگر مسائل مهم ادبی اشاره می کند که طبیعتاً جامع و مانع بودن این مقدّمه، ما را از بیان توضیحاتی در این باب بی نیاز نمود. فصل نخست این کتاب پیرامون ظواهر نقدی نزد عرب جاهلی، فصل دوم پیرامون اسلام و شعر، و فصل سوم پیرامون نقد ادبی در دوره اموی است. نویسنده از فصل چهارم تا دوازدهم، آرای و نظریات ابن سلام الجمحی، جاحظ، ابن قتیبه، ابن طباطبا، قدامه بن جعفر، آمدی، قاضی جرجانی، عبد القاهر جرجانی، و حازم القرطاجنی را که از برجسته ترین ناقدان قدیم عرب به شمار می روند، مورد بررسی قرار می دهد. اما آنچه بر اهمیت این کتاب می افزاید _همان طور که خود نویسنده نیز بدان اشاره دارد_ یکی در آگاهی نویسنده بر نقد انگلیسی_آمریکایی است؛ زیرا وی در این زمینه بیش از هفت کتاب ترجمه نموده است، و دیگری در ریشه داشتن این کتاب در زبان و فرهنگ اصیل عرب است. ترجمه حاضر از روی چاپ اوّل این کتاب که در سال 1417 ه / 1997 م، از سوی انتشارات دارالفکر دمشق منتشر شده، صورت گرفته است. در این ترجمه کوشیده ایم تا در کنار ترجمه ای روان، مطالبی را که در درک و انتقال بهتر مطالب کمک می-کند، در قالب پانوشت و با شیوه ای علمی، در این کتاب گنجانده تا خواننده را در فهم بهتر مطالب یاری رسانیم. بدین منظور فهرستی از تلاش هایی که در کنار ترجمه این کتاب صورت گرفته بیان می داریم: * در این کتاب حدود750 بیت از اشعار جاهلی تا عباسی انتخاب شده که مقدار قابل توجّهی است. اما بی-گمان ترجمه ی اشعار با دشواری هایی رو به روست. ما سعی نموده ایم که ترجمه ی دقیق و روان، از این ابیات بیان داریم اما از فهم کامل معنای اشعار مطمئن نیستیم، لذا از پذیرش و تصحیح قصورات احتمالی استقبال خواهیم نمود. *لغات دشوار اشعار به صورت جداگانه و در قالب پانوشت ترجمه گردیده و اشعار به منظور سهولت در مراجعه شماره بندی شده است. * در بسیاری از ابیات به کار رفته در کتاب، اختلاف روایت های گاه فراوانی به چشم می خورد. این اختلاف ها در نام شاعر یا اشعار، مورد بررسی قرار گرفته است. لازم به ذکر است اهمیت این امر زمانی دو چندان می گردد که یک اختلاف در روایت، سبب تغییر در روند موضوع و یا وضوح بیشتر شده و یا روایت های دیگر، تناسب بیشتری با متن می یابند. * گاه ضرب المثل هایی مورد استفاده قرار می گیرد که به دلیل پوشیده به کار رفتن و یا قدیمی بودن بافت ادبی و شعری کتاب، و هم چنین اختلاف فرهنگ های فارسی و عربی، سبب پوشیده شدن مطلب می گردند. این ضرب المثل ها در صورت نیاز استخراج و توضیح داده شده و به منابع آن نیز اشاره شده است. * گاهی اصطلاحاتی در کتاب استفاده شده است که ترجمه ی صرف، معنای آن را مشخّص نمی کند. این اصطلاحات تعریف شده اند تا خواننده برای فهم مطلب، نیازمند مراجعه به کتاب های دیگر نباشد. * نویسنده در برخی موارد (مانند آنچه که در بخش هشتم کتاب می بینیم)، اصطلاحات ادبی فراوانی را به کار می گیرد و تنها به تعریف کلّی اکتفا کرده و مثال های این اصطلاحات را با فاصله ی فراوان ذکر می کند و یا اصلاً مثالی برای آنها ذکر نمی کند. این اسلوب سبب دشواری فهم مطلب بر خواننده می گردد؛ لذا در این موارد سعی شده که اصلاحات پوشیده تر در قالب پانوشت از منابع اصلی تعریف شده و نمونه ای از آن ذکر شود. * در پاره ای موارد نویسنده ی کتاب در توضیح مطلبی، پانوشت ارائه داده است که مترجمان آن را به صورت ایتالیک نشان داده اند تا از پانوشت های مترجمان جدا گردند. * گاهی نویسنده از کتاب دیگری نقل قول می کند اما آدرس منبع را ذکر نمی نماید؛ مانند آنچه در فصل نهم شاهد آن هستیم. لذا مترجمان سعی نموده اند تا با یافتن این گونه موارد در کتاب منبع، آدرس دقیق آن را یافته و با قرار دادن آن در کروشه از ارجاعات کتاب که در پرانتز قرار دارند، مشخّص گردند. * برای از بین بردن پیچیدگی برخی مطالبی که در کتاب وجود دارد و طبیعتاً به فنّی بودن آنها بر می گردد، توضیحات بیشتری ذکر شده و تلاش شده تا در این توضیحات از نمونه ها، داستان ها، و یا ابیات فارسی و عربی که به روشن شدن موضوع کمک می کند، استفاده شود و اگر باز هم حق مطلب به دلیل موجز بودن،آن گونه که شایسته است ادا نشده باشد، متن عربی کتاب نیز ذکر شده تا از این طریق مجال تفّکر بیشتری برای خواننده _بدون نیاز به مراجعه به اصل کتاب_ باز گردد. * فهرستی از حدود 250 اسم شخص، در انتهای کتاب و در فصل جداگانه ای توضیح داده شده و معرّفی گشته اند و این اسامی در متن با علامت [*] نشان دار شده اند؛ هم چنین دیگر اسامی خاصّ مانند اسم قبایل، مکان-های جغرافیایی، حکومت ها و وقایع تاریخی، و دیگر اسامی خاصّی که ممکن است برای خواننده ناآشنا باشد، در متن و در قالب پاورقی معرّفی گردیده اند. * آیات، احادیث و یا اشعاری که گوینده ی آنها مشخص نیست، استخراج شده اند. (ترجمه آیات بر اساس ترجمه آیت الله مکارم شیرازی (قم، چاپخانه امیران، 1382) صورت گرفته است). در پایان بر خود واجب می دانیم که از زحمات دلسوزانه و عالمانه استاد گرانقدرمان، جناب آقای دکتر همّتی، که نه تنها ما را در مسیر این پایان نامه راهنمایی و هدایت نموده اند، بلکه همواره الگوی اخلاقی و علمی ما بوده اند، مراتب سپاس و قدردانی خود را بیان داریم. همچنین از استاد مشاور، جناب آقای دکتر سلیمی و دیگر اساتید گروه زبان و ادبیات عرب دانشگاه رازی کرمانشاه که در محضرشان بهره ها برده ایم، کمال تشکّر را داریم.